Säʹmmla lie EU da Lääʹddjânnam oʹdinakai vuõiggâdvuõttlânji toobdstum alggmeer. Säʹmmla kuõskki spesiaalvuõiggâdvuõđi mieʹrren lij raajjâd tuõʹttvueʹǩǩsõs tääʹssäärv da õudldõõzzid alggmeerkulttur da tõn jiiʹjjesnallšemvuõđi seillmõʹšše ânnʼjõžääiʹjest di pueʹttiääiʹjest. Lääʹjjest toobdstum alggmeervuõiggâdvuõđid feʹrttai staaneed õõutnalla pukid joouk vuäzzlaid. Jeäʹrben feʹrttai hoʹhssjed, što säʹmmlaž lääʹmes oummu vuäiʹtte taarbšed jeeʹresnallšem tuärjjõõzz ǥu väʹlddnarooʹde kuulli lääʹmes oummu.
ÕM čõõđtõõzzin oouʹdeet alggmeerai vuõiggâdvuõđid
Õhttõõvvâm meerkååʹddi (ÕM) čõõđtõs alggmeerai vuõiggâdvuõđin priʹmmeš 2007. Lääʹddjânnam jiõnsti čõõđtõõzz priimmâm peäʹlest. ÕM alggmeerai vuõiggâdvuõđi čõõđtõs čuäʹjat alggmeerai kuõskki meeraikõskksaž vuõiggâdvuõđ õõudâs mõõnnmõõžž da valdiai čõnnõõttmõõžž viikkâd õõudâs ciʹsttjed da čõõđted alggmeerai vuõiggâdvuõđid.
Lääʹddjânnam lij še 2014 priimmâm alggmeerai maailmkonfereeʹns loppäʹššǩeeʹrj. Loppäʹššǩeʹrjj lij poliittlaž čõnnõõttâmpõʹmmai, kååʹtt staanâd valdiai ouddlest uvddum čõnnõõttmõõžž alggmeerai staattuuzz da vuõiggâdvuõđi ciʹsttjummšest da tiuʹddepiijjmõõžžâst nuʹtt meeraikõõsksaž ǥu še meersaž tääʹzzest.
Lääʹmes oummui vuõiggâdvuõđ feʹrttai jeäʹrben väʹldded lokku
ÕM alggmeerai vuõiggâdvuõđi čõõđtõõzz 21 artikla mieʹldd alggmeerain lij čårsteǩâni vuõiggâdvuõtt ekonomialaž da sosiaalʼlaž jeällmõõžži pueʹrummša jeäʹrbi mieʹldd škooultummuž, tuâjjvuõđ, ämmattlaž škooultummuž da oʹđđest škooultummuž, jälstummuž, pottsen âânnmõõžž, tiõrvâsvuõđ da sosiaalstaan vuuʹdin Čõõđtõs peäggat lääʹmes oummid õhttân spesiaaljoukkân, koon vuõiggâdvuõđi da spesiaaltaarbi teâuddjummuž feʹrttai jeäʹrben väʹldded lokku.
ÕM alggmeerai vuõiggâdvuõđi čõõđtõs (eŋgllõsǩiõʹlle)
ÕM alggmeerai vuõiggâdvuõđi čõõđtõs (veeʹrjteʹmes jåårǥlõs lääʹddǩiõʹlle)
Alggmeerai maailmkonfereens loppäʹššǩeʹrjj
Jieʹllemvueʹǩǩ lij vueʹss kulttuurlaž vuõiggâdvuõđid
Oummu jälstempirrõõzzâst pueʹtti spesiaaltaarbid feʹrttai väʹldded lokku, što še säʹmmlaž lääʹmes oummu põʹstte pottsânji jieʹlled vueʹssen sääʹmõhtsažkååʹdd. Tääzz kollai vuässõõttmõš ouddmiârkkân ärbbvuõđlaž säʹmmlai jieʹllemvueʹjji vueʹǩǩâttmõʹšše. Jieʹllemvueʹjjlaž vuõiggâdvuõđ teâuddje säʹmmlaž lääʹmes oummuin hueʹnben ǥu jeeʹres säʹmmlain. Säʹmmlaž lääʹmes oummui jieʹllemvueʹjjlaž vuõiggâdvuõđid feʹrttai-i väʹldded lokku jäänab.
Ouddmiârkkân säʹmmlaž liikkeemcõgldõsnallšem puäʒʒhoiʹddjeei sätt taarbšed
- vieʹǩǩ jeeʹresnallšem veäʹǩǩneävvai âânmõʹšše ǥu nåkkam ooumaž, ǩii ij vueʹǩǩââtt kulttuurlaž äʹrbbvuõđlaž jieʹllemvueʹjj,
- jeeʹres spesiaaltåimid jieʹllemvueʹjji ooudâs juäʹtǩǩem diõtt.
Vuässadvuõđ raʹvvjummuš tuärjjad vuõiggâdvuõđ kulttuuʹre
Säʹmmlain vuõiggâdvuõtt kulttuuʹre ǩiddan jieʹllemvueʹjj vueʹǩǩâttmõõžž lââʹssen ravvsânji še õhttsallašvuõʹtte da jiiʹjjes õhttsallašvuõʹtte kuullmõʹšše. Tän vuõiggâdvuõđ teâuddjummša koʹlle kõskksânji cõõǥteʹmvuõtt, jååʹđtemkääʹzzkõõzz da veäʹǩǩneävv. Ouddmiârkkân säʹmmlaž lääʹmes päärnai da nuõri kääzzkõõʹzzi raajjmõõžžâst feʹrttjeʹče väʹldded lokku sij vuõiggâdvuõđ ravsmed jiiʹjjes kulttuur da õõutstõõzz vuäzzliʹžžen. Täʹst ouddmiârkkân lij tõt, što še lääʹmes päʹrnn vuäǯǯ jååʹtted škooulâs õõldâs-škooulâst da sääʹmǩiõʹlle.
Lääʹjjšeâttmõš staanâd säʹmmlai ǩiõlʼlaž da kulttuurlaž vuõiggâdvuõđid
Lääʹddjânnam meersaž lääʹjjšeâttmõš da Lääʹddjânnam čõõnni meeraikõskksaž suåppmõõžž staanee alggmeer-staattuuzz lââʹssen säʹmmlai vuõiggâdvuõttlaž statuuzz jiiʹjjes ǩiõʹlle da jiiʹjjes kulttuuʹre. Vuâđđlääʹǩǩ staanâd säʹmmlaid vuõiggâdvuõđ alggmeeran juäʹtǩǩed ooudâs da viikkâd ooudâs jiiʹjjes ǩiõl da kulttuur. Sääʹmǩiõll-lääʹǩǩ staanâd vuõiggâdvuõđ kääzzkõõzzid õhttsažkååʹdd pukin sektoorin.
Määŋgvuâđđõõvvi vuõiggâdvuõđlaž sueʹjj peejj nâânuum õõlǥtemvuõđ sääʹmǩiõllsaž da kulttuurmeâldlaž kääzzkõõzzi riâššmõʹšše säʹmmlaž lääʹmes oummuid.
Säʹmmlaž kulttuur fiʹttjet vuâđđlääʹjjest veiddsõs fiʹttõssân, koozz koʹlle še säʹmmlai ärbbvuõđlaž jieʹllemvueʹjj da tõi ânnʼjõžäiggsaž suåvldemvueʹjj Ärbbvuõđlaž jieʹllemvueʹjj lie säʹmmlain kõskksa vueʹss säʹmmlaž kulttuur da identiteeʹtt.
ÕM lääʹmes-suåppmõõžž mieʹldd lääʹmes oummuin lie õõut-tääʹsseld jeärrsivuiʹm vuõiggâdvuõtt spesiaal kulttuur- da ǩiõllidentiteeʹttes tobdstummša da tuärjjõʹsse (30. artikla).
Lääʹmes-suåppmõš 30 artikla
Sääʹmǩiõll-lääʹǩǩ kuõskk jeeʹres veʹrǧǧniiʹǩǩid
Säʹmmlai ǩiõlʼla vuõiggâdvuõđi statuuzz lij nâânuum sääʹmǩiõll-lääʹjjin (1086/2003). Sääʹmǩiõll-lääʹjjest šiõtteet säʹmmlai vuõiggâdvuõđâst ââʹnned jiiʹjjes ǩiõl suudišttmest da jeeʹres veʹrǧǧneeʹǩǩest. Lääʹjjest šiõtteet še õlmmlaž vääʹld õõlǥtõõzzin čõõđted da viikkâd ooudâs säʹmmlai ǩiõlʼla vuõiggâdvuõđid.
Ǩiõll-lääʹjj kõskksaž täävtõs lij, što lääʹjjest staanuum säʹmmlai vuõiggâdvuõtt ââʹnned jiiʹjjes ǩiõl veerjlaž õhttvuõđin teâuddjeʹče še tuõđeʹld. Vuõigg ââʹnnempaaiʹǩin säʹmmlai ǩiõlʼlaž vuõiggâdvuõđ jie kuuitâǥ pâi teâuddje vuâđđlääʹjj leʹbe ǩiõll-lääʹjj jiõggâst.
Veʹrǧǧneeʹǩǩ, koid sääʹmǩiõll-lääʹjj suåvldet, lie:
- Jeänõõǥǥ, Aanar, Suäʹđjel da Uccjooǥǥ kooʹddi tåimmorgaan da nåkkmi kåʹddõhttõõzzi tåimmorgaan, koin måttam täin kooʹddin lij vuäzzliʹššen;
- tõk suudišttâm da valdiai kruugg- da pääiklažvaaldšem veʹrǧǧneeʹǩǩ, koi veʹrǧǧvoudda ouddpeäʹlnn peäggtum kååʹdd obbnes leʹbe vuässas koʹlle;
- tõk vuʹvddvaaldâšmkoontâr da jieʹllemvueʹǩǩ-, trafikk- da pirrõskõõskõõzz, koi tåimmjemvoudda ouddpeäʹlnn peäggtum kååʹdd obbnes leʹbe vuässas koʹlle, da tõi õhttvuõđâst tåimmai orgaan;
- sääʹmteʹǧǧ, sääʹmaaʹššisaaǥǥstõõllâmkåʹdd da sääʹmlääʹjj (253/1995) 42 §:st jurddum sijddsååbbar;
- riikksuåvtõõzz vuõiggâdvuõttkansler da eeʹttiǩkååʹdd vuõiggâdvuõttkansler;
- õõʹnniäʹššooumaž, õõʹnnireiddluʹvddkååʹdd, õõutverddsažvuõttväʹlddneʹǩ, tääʹssärvv-väʹlddneʹǩ, õõutverddsažvuõtt- da tääʹssarvvluʹvddkåʹdd da teâttsuõjjeemǩiõčči;
- Piiđvaaldâšm, Naroodjeältõkstrooiʹtel, Mäddmetteemstrooiʹtel da Mäddtäällniiʹǩǩi jeältõkstrooiʹtel;
- tõk valdia vaaldâšmveʹrǧǧneeʹǩǩ, kook muʹttemooccâmveʹrǧǧneʹǩǩen ǩiõttʼtâʹlle ooudpeäʹlnn peäggtum vaaldâšmveʹrǧǧneeʹǩǩest tuʹmmjem vuâlla puåttum aaʹššid.
Sosiaaltuâj personkååʹddest âlgg leeʹd dovoʹlna ǩiõlʼlaž da kulttuurlaž silttummuž
Säʹmmlaž lääʹmes oummu vuässõõttmõõžž da vuässadvuõđ âlgg tuärjjad ǩiõll- da kulttuurtuâǥǥaz õõlǥtam naaʹlin. Tät õõlǥat, što personkååʹddest, mii ärvvtââll kääzzkõstaarb da raajj kääzzkâʹsttemplaan, lij dovoʹlna ǩiõlʼlaž da kulttuurlaž silttummuž. Säʹmmlaž lääʹmes oummu vuõiggâdvuõđ jiiʹjjes ǩiõl da kulttuur tuõʹllʼjummša âlgg väʹldded lokku pueʹrben ǥu tääʹl še jeeʹresnallšem säuʹrsmâttem-maalli plaanummšest da raajjmoožžâst. Ouddmiârkkân sieʹvvemǩiõl mättʼtõõzz da särnnamterapia âlgg vuäǯǯad ääʹššlaž jiiʹjjes jiõnnǩiõlin.
Jeeʹresnallšem kääzzkõõzzid taʹrjjeeʹjest da plaaʹneeʹjest feʹrttai hoʹhssjed, što oummu ââʹǩǩ, jieʹllemvueʹjj da ǩiõll- da kulttuurtuâǥǥaž vaikkte oummu taarbšam tuärjjõʹsse.
Positiivlaž spesiaalâânnmõš lij tuõttvueʹǩǩsõs õõutverddsažvuõđ neävv
Säʹmmlaž lääʹmes oummui ååʹblkallaš õõut-tääʹssʼsažvuõđ ij vueiʹt ââʹnned riʹjttjeeʹjen, peʹce ǩiõččlõõttmõššân lij râʹvvjed še tuõttvueʹǩǩšõs õõut-tääʹssʼsažvuõtt. Tät miârkkšââvv staanʼjõõttmõõžž positiivlaž spesiaalâânnmõʹšše. Täin miârkkšõõvvât spesiaaltåimid, kooi mieʹrren lij tuõttvueʹǩǩsõs õõutverddsažvuõđ õõudummuš leʹbe čårstummšest pueʹtti hääitai cõggmõš leʹbe jaukkummuš. Säʹmmlaž lääʹmes oummuid vuäiʹtče ouddmiârkkân taʹrjjeed veeidsab jååʹđtemkääʹzzkõõzzid jiiʹjjes õõutstõõzz šõddmõõžžid, pooddid, juuhlid leʹbe pikalõõzzid, leʹbe sääʹmǩiõll-lääʹjj vuäitče suåvted še nåkkam, ǩeäk jeäʹla tõõzz õõlǥtum.
Ǩeʹrjjteei
Pia Ruotsala-Kangasniemi Sääʹmteʹǧǧ
Teâttkääiv
Olsén Laura – Heinämäki Leena – Harkoma Assi: Vähemmistöjen sisäisten vähemmistöjen ihmisoikeudet ja moniperustainen syrjintä: saamelaiset vammaiset henkilöt ja seksuaali- ja sukupuolivähemmistöt
Sääʹmteeʹǧǧ ciâlkâlm 27.4.2018 hämmsest Lääʹddjânnam vuõssmõs raportten lääʹmesoummui vuõiggâdvuõđin rajjum õõlmâs-suåppmõõžž tiuʹddepiijjmõõžžâst (Dnro:213/D.a.2/2018)
Peeivtum 7.12.2020