Sämikielâ mielâtiervâsvuotâpargoost

Niila lii pärnivuođâ rääjist jutâlâm kyevti maailm kooskâst. Sun šoodâi Ruávinjaargâst kaavpugpirrâsist tavekielâlii pääihist, kaskoo suomâkielâlii maailm. “Eenist mun ožžum párnážin oppâđ sämikulttuur eres vuovij lasseen mainâsij häämist. Ohtâvuođah huolhijd lijjii pyereh já mii peerâ eelij ain luámui ääigi tavveen eeni päikkikuávlust. Puoh viljâ- já uárbimpeleh lijjii tobbeen siämmáá ääigi kidâ ton rääjist ko lâim uceh.”, Rahko muuštâš. Luvâttuv maŋa sun varrij Oulun, kost luuvâi pyecceitipšon já sundâšui mielâtiervâsvuotâ- já uáiváditteepargoid. Sun lii ive 2021 aalgâ rääjist lamaš fáárust sosial- já tiervâsvuotâministeriö haavâst vuáváámin sämikielâlijd já sämikulttuur miäldásijd mielâtiervâsvuotâ- já uáiváditteepalvâlusâid.

Jieijâs pargoost Rahko lii peessâm huámášiđ, et tiätulágán viekkiistâllâmäigi lii maŋgâsist tääl kieđâinis. Maaŋgâs hundâruš jieijâs kulttuurtuáváá já saje uuccâm, já tot tiäduttuvvoo eromâšávt tain kiäh láá monâttâm kielâs. Sämmiliih vijđáht paleh tast, et monâtteh kulttuuris já tot tiättoo etnostressin. “Meid taggaar tiättoo, et lam-uv mun tuárvi pyeri sämmilâžžân. Toh láá lusis ääših. Kulttuur monâttem palon lohtâs tot, mon tušástuttee lii finniđ taid kulttuurlijd vuoigâdvuođâid, moh Suomâ laavâst-uv láá miäruštâllum. Kieldâin iä táválávt lah áávust kiljon orniimin palvâlusâid sämikieláid, veikkâ tot ličij máhđulâš. Sij sättih anneeđ taid ruttâtuálulâžžân nuáđđin tâi váduhin orniđ já organisistiđ”, Rahko hundâruš. “Ličij pyeri, jis kieldah skippuudâđâččii sämikuávlust oohtân já smietâččii oovtâst, maht aašijd finniiččij toimâđ. Kieldah puávtáččii luoikkâđ já luoihâttiđ pargeid, vâi sij liččii ubâ sämikuávlu kiävtust”, maainâst Rahko.

Aanaar kieldâst láá ton lasseen jieijâs háástuh ton kielâlii riggoduv keežild. Kielâkozzâš paijeel lii Rahko feeriimij mield kuittâg viehâ älkkee lavkkiđ. “Mun lam kiävttám pargoost tavekielâ já äššigâs lii sárnum anarâškielâ. Aaibâs pyereest muoi láán addim nubijdân”, Rahko moijáá já muštâl viärdádâs kielâ merhâšuumeest:

“Tom puáhtá jurdâččiđ táállun, mast lii täkki. Táálu lieggân meid tähittáá, mut täkki puáhtá makkuuvâšvuođâ já liegâsvuođâ, maid ij patterijguin finnii. Kielâ lii váhá siämmáálágán äšši. Puáhtá eelliđ tonttáá, mut siämmást kuittâg moonât ennuv.”

Vaigâdis aašijn sárnum eres kielân ko eenikielân sáttá leđe väädis. “Sáttá leđe, et säänih iä kavnuu suomâkielân talle ko lii sárnumin mainnii tobdoaašijn”, Rahko smiättá. “Tile puávtáččij verdidiđ toos, jis veikkâ suomâkielâlâžžân ferttiiččij moonnâđ sárnuđ mielâtiervâsvuotâpalvâlusâin ruotâkielân. Kale tot sáttá luhostuđ, mut moinnii naalijn tobdo páácá meddâl ko ferttee pieijâđ naavcâid sárnum pyevtitmân”, Rahko huámášit. Kielâ vaaigut ulmuu juurdâšmân maaŋgânáál.

Kielân meid čyecih ennuv tobdoh, eromâšávt eenikielân. “Jis kiinii aldan muu já sárnu sämikielâ te muu lattim suu kuáttá lii tállân čuovâdub já ilolub. Sämikielâ kuldâlmáin já sárnumáin šadda tiätunáál automaatlâš paldâlistem pärnivuođâ eenikielân, torvolii pirrâsân já puoh tooid positivlijd tobdoid”, Rahko čielgee.

”Tun puávtáh jo-uv vuálániđ teikkâ mutteđ system”

Jyehi ulmust lii jieijâslágán tääpi kieđâvuššâđ hástulijd aašijd. Kulttuur miäldásii iše falâmân lohtâs saje já ääigi valjim. “Mun uáináččim, et puásuituálu tááhust pyeremus äigi áámmátlii teivâmân ličij pygálysäigi. Tobbeen kuáhtááččij ulmuid sii jieijâs pirrâsist já puávtáččij máhđulávt savâstâllâđ vaigâdis aašijn kähvipeevdi piällást. Siämmást puávtáččij sooppâđ vyeligis kozzâšáin teivâm tienuuvt, et »puáđiba kolliđ já sárnoon lase»”, Rahko hundâruš. Távjá čuolmâst iä lah muštâlâm stuorrâ juávkun pic soro tâi vaigâdis ääši láá juáhám muádi ulmuu kooskâ.

Suuvâ peht iteh jieijâs elimân nuuvt pyereh ko váduhis ääših-uv. Suhâpuolvâi paijeel jottee traumah sättih suoivânistiđ, mut jurdâččemmaailm čuolmâsoojijd puáhtá lekkâđ nuuvt-uv oovtâkiärdánis vyehi ko savâstâllâm. Rahkoost alnestis lâi merhâšittee savâstâllâm áhuinis talle ko lâi škoovlâst pajetääsi loopâ peln. “Ákku mainâstij, maht nubeh suuvah jurdâččeh mii suuvâst já maht mii suuhâ juurdâš nuubijn suuvâin. Loopân ákku eeđâi talle, et ele tun juurdâš nuuvt ko táválávt läävejeh jurdâččiđ, mut tieđe, et nubeh suuvah sättih jurdâččiđ mist tánávt”, maainâst Rahko já juátká: “Tast lii taggaar juurdâ, mon ličij pyeri et puohah äddejeh. Ij lah veltihánnáá innig tiäđust, kost tiätu ääših puátih, já miinii aašijd sáttá leđe vuálgus tábáhtuumeest, mii lii tábáhtum čyeti ihheed-uv tassaaš. Taggaar jurdâččemvyevist kolgâččij oppâđ meddâl, tondiet ko tot ij lah innig koŋkretlâš ige tast lah ävkki.”

Lii ävkkin addiđ, et maht ulmuuh láá jurdâččâm já smiettâđ, mondiet jieš kolgâččij jurdâččiđ nuuvt, vâi puávtáččij-uv tom mutteđ. Suhâpuolvâi paijeel jottee traumai paaldân, moh lohtâseh veikkâba suuvâi koskâsijd rijdoid, puáhtá orostistiđ. Oovdeb suhâpuolvâin sirdojeh siämmáánáál meid šiev ääših. Rahko enni Arja Somby-Rahko lii sämikielâlâš psykoterapeut, já sun lii sirdám algasis jieijâs eellimuáinu já haalu porgâđ išedemsyergist. “Ennijn muoi láán sárnum suhâpuolvâi paijeel jottee traumast, mii mist-uv párnáin jieijâsnáál vaaigut”, Rahko liäkká. Suu enni lii párnážin ferttim jotteeđ kansaškoovlâ já eelliđ asâttuvâst, mii jieijâs uásild lii kuáđđám luodâid. Luodâin šoodâi taistâlemtáttu, mon sun lii huámmášhánnáá sirdám meid jieijâs párnáid. “Tun puávtáh jo-uv vuálániđ tâi keččâliđ mutteđ system”, muštâl Rahko.

”Juáháš uáiná maailm eresnáál, mij cuovkkânep já čavosmep eres aašijn já eresnáál.”

Kieŋâlis já rašes aašij lekkâmist uánihisáigásâš koskâ aldaaš ulmuid sáttá pyehtiđ uđđâ uáinuid. “Ko olmooš kuáhtáá suhâpuolvâi paijeel jottee traumain, te tom kalga vistig tubdâstiđ. Čuávuvâžžân aašij kieđâvuššâm sáttá išediđ, jis savâstâl kulttuur tobdee ulmuin perruu ulgguubeln. Kalga mättiđ tubdâstiđ filtterijd moi čoođâ lii keččâm maailm já talle oppâđ uáiniđ maailm toittáá”, čielgee Rahko. Jyehi ulmuu peht ääših tuáimih eresnáál, já toh láá távjá viehâ muálkkááh. Taat lii meid ohtâ suijâ, et mondiet Rahko ucâlui mielâtiervâsvuotâsuárgán. “Lii mielâkiddiivâš, et juáhháá peht kalga smiettâđ eres uáinust já keksiđ uđđâ čuávdusijd. Juáháš uáiná maailm eresnáál, mij cuovkkânep já čavosmep eres aašijn já eresnáál”, Rahko iätá.

Kulttuur išedem uássin

Vala sämikielâlij áámmátlij vänivuotâ tuávŋoo tulkkumpalvâlusâiguin, mut Rahko arvâl, et tot lii koskâpuddâsâš čuávdus. “Palvâlusâi finnim máhđulâšvuotâ sämikielân kolgâččij leđe siämmáálágán automaatio ko moin naalijn jurdâččep, et sämmiliih mättih suomâkielâ. Ij tot sämmilâš taarbâš tilálâšvuođâst tuulhâ, pic tot áámmátlâš. Kulttuur kalga puátteevuođâst puáttiđ oovdân ennuv pyerebeht ko tääl, já talle áámmátlâš mátáččij toimâđ tilálâšvuođâst kulttuurtiäđulávt”, muštâl Rahko já lasseet: “Jiešmeridemvuoigâdvuotâ olášuvá, ko puáhtá miäruštâllâđ, mon kielân finnee palvâlus. Tot addel tehálâšvuođâ tobdo palvâlemtilálâšvuođâst já tast šadda ennuv persovnlub ko maht mudoi šodâččij”, vuáđustâl Rahko. Siämmást koččâmuš lii joba äššigâs- tâi pyecceetorvolâšvuođâst ko ääših šaddeh iberdum olmânáál.

Rahko puáhtá ovdâmeerhâ tast, maht kulttuur ij lah iberdum olmânáál. “Olmooš lâi vaibâm, juuđij pargoost já aldapirrâsist lâi monâttum aldaaš olmooš. Pygálysah lijjii puátimin. Äššigâs mielâst oroi, et mudoi vajaččij leđe pargoost, mut ko lâi pygálysäigi puátimin. Sun ij vajaččii jotteeđ sehe pygálysâin já pargoost, mut puáláččij loopân. Tuáhtár tumedij, et jis vaja jotteeđ pygálysâin, te vaja jotteeđ meid pargoost. Ton muddoost lâi pággu ettâđ tuáhtárân, et ij sun pyevti pääcciđ pygálysâin meddâl, tondiet ko tobbeen láá suu poccuuh. Pygálysah pyehtih leđe meid vyeimi adeleijee tábáhtus. Tobbeen uáiná eres puásuitipšoid já huolhijd, veikkâ fyysisávt sáttá leđe lussâd. Ulmuuh ájáneh pygálysâin maŋgii iijâ räi, joba iijâ paijeel já ijjâpeeivi. Pygálysah ko iä lah siämmáš äšši ko pargo. Toh láá eellimvyehi já kulttuur”, Rahko kiäsá oohtân.

Tipšoin, maid mielâtiervâsvuođâpalvâlusah fäälih, lii jo kulttuur valdum fáárun maaŋgânáál. Kulttuur miäldásijd tipšomvuovijd lii vuávám ovdâmerkkân SámiSoster ry. Tot lii ovdedâm já ornim mecciterapia, mii lii uáiváditteepalvâlusâi ohtâ juávkkuterapiahäämi. Uánihávt eeđân terapia ääigi juávkku mana miäcán, kost tulâstâldijn já rávhálii pirrâsist puáhtá savâstâllâđ dialogisávt já moonnâđ aašijd čoođâ. Toimâmvyehi lii rahtum siskáldâsâs peeleest kulttuur miäldásâžžân.

Viärdásâštoorjâ neetist já alda

Tehálâžžân onnum pargo já eellimvyevi lasseen olmooškoskâvuođah láá kuávdáš uási pyereestvajemist. Ohtâvuođâ siäiluttem usteváid já savâstâllâmseervi kavnâm uážžu neeti tiet uđđâ ooláádmuddoid, veikkâ tot ij pyevtigin sajanpieijâđ savâstâllâm muátuluvâi. “Sosial media addel taid aašijd, maid haalijd kavnâđ. Googlen ko čáálá ‘masennus’, te tot fáálá Facebook juávhuid, moh kieđâvušeh šlundevuođâ. Mun uáinám tom hiäđu tast, et jis veikkâ ocá-uv sanijguin ‘saamen kieli’ já ‘masennus’, te kávná tooid lohtâseijee juávkkuavžuuttâsâid”, Rahko čielgee.

Neetist ooroodmist láá jieijâs puudah, já Rahkoost lii čielgâ viestâ some kevttimist aaigijn, kuás eellim oro jotemin hitásávt. “Jis oro šlunden, te toopâ Facebook, piejâ puhelin meddâl já kyeđe Twitter já Instagram mottoom ááigán. Taid ij taarbâš peividiđ jyehi peeivi. Kiddii jurduid ulmuid, kiäh tust tuođâi láá pirrâsist. Ele kolliimin huolhijd”, avžut Rahko. Somest pajaneh távjá ennuv negativliih ääših, já tot meid ivnee maailm idealmaailmin, mii ij veltihánnáá lah tuođâlâš. “Some addel ennuv talle ko lii suotâs leđe, tondiet ko talle puáhtá tuástuđ negativlijd aašijd. Jis lii unohâs leđe, te talle váldá negativlijd aašijd persovnlávt ige uáini tain šiev já ilolijd aašijd. Mii mielâ tuše motomin tuáimá nuuvt”, uápist Rahko.

Some kevttim sáttá šlundom ulmui leđe joba háitulâš. Ko olmooš lii šlundom, te sun ij veltihánnáá uáini ubâ iivnijdgin, tondiet ko vuoiŋâšij kapasitet kiävttoo talle puoh tuše šlundevuođâst cevzimân. Šlundevuotâ lii ulmuu mielâkuuvij tâi munevuárdámušâi já maailm tuotâvuođâ kuáhtáámist šaddee epirealistlâš tile, mast ulmuu rähtim maailmibárdâs muárroo já muttoo. Nuuvtpa vuoiŋâšeh ornášuveh uđđâsist já rähtih ibárdâs já kove maailmist uđđâsist. Keevâtlávt tot, ko vuoiŋâšeh rähtih taam uđđâ ibárdâs maailmist, lii šlundevuotâ. Vuoiŋâšeh tarbâšeh hirmâd ennuv kapasitet vâi hammiiččii ollásávt uđđâ tuotâvuođâ vuáđu. Pyeri mielâ tovâtteijee hormoneh iä ennustkin vuáču já negativliih tobdoh puákkejeh vuáimálávt uáinusân.

“Tot kulá šlundevuotân”, Rahko lohđut. “Jiem tieđe, mondiet mii mielâ tuáimá tienuuvt, mut nuuvt tot távjá tuáimá. Tot lii ohtâ uáinu šlundevuođâ kieđâvušmân. Šlundevuotâ ij lah ollásávt hyenes äšši, tot lii viehânáál ulmui luándulâš äšši. Puohah láá motomin lamaš šlundom, kukkodâh já intensitet tuše muttuustâl. Kuávdáš äšši šlundevuođâst lii, et tom kalga jotteeđ loopâ räi.”

Šlundevuođáin puáhtá ain porgâđ ovdâmerkkân väldimáin torjuu eres ulmuin já savâstâlmáin aldaaš ulmuiguin. Puáhtá keččâliđ kavnâđ aašijd, moh čokkiiččii tuotâvuođâ iberdem uđđâsist. “Jo tot, et jotá luándust já čuávu veikkâ loostâi lihâdem, iššeed. Talle piäjá jurduid ulgguubiäláá maailmân já talle vuoiŋâšeh kale tipšoh loopâ. Jis fierriittâl muurâštmin mottoom ääši, te talle lii stivriimin jurdui toimâm já tot ij lah pyeri. Kalga tipteđ vuoiŋâšijd rähtiđ uđđâ tuotâvuođâ já jieš kiddiđ huámmášume pirâstittee maailmân. Kale tom finnee čuákán oppeet”, Rahko čielgee.

Mielâ nubástusah láá uási elimist. “Ulmuin lii ain miinii toimâmhemâdâsâid. Olmooš lii nuuvt maaŋgâpiälásâš”, Rahko hundâruš. “Motomin šlundevuotân lohtâs miinii fysiologisijd tahheid nuuvt ko dopaminpyevtittem hemâdâs. Ovdâmerkkân aldaaš ulmuu moonâtmist šadda táválávt kyevti oho kukkosâš lusis äigi, kuás vyeimih láá uáli vánáseh”, Rahko iätá. Tot lii tiätulágán normal šlundevuotâ, mii šadda talle ko eellim nubásmuvá.

“Motomeh eteh, láá šlundom čohčuv. Mun vist koijâdâm, et lii-uv tot čohčâ mon keežild lah šlundom vâi mii tast šlundod, amal tot ij lah čoovčâ suijâ”, Rahko noskáttist já lasseet: “Tuáváást sáttá leđe čohčuv škoovlâ älgim já ton lasseen ovdâmerkkân škovlâkivsedem.” Tast hámmášuvá juurdâ, mii lohtâs ulmuu iveäigi-ibárdâsân. Olmooš läävee vuáváđ oovtâkiärdánistum jurduid já keččâl vájáldittiđ vaigâdis aašijd. Eellim kalga motomin kuorâttâllâđ, vâi puáhtá ovdániđ tast.

Toorjâstuálpuid elimân cegâtteh veikkâba argâpiäiváliih ääših. “Aargâ rutineh pyehtih torvolâšvuođâ ko jyehi iiđeed vuášá käähvi siämmáánáál já vuálgá siämmáá ääigi paargon”, maainâst Rahko. Toh pyehtih torvolâšvuođâ, mut toi keežild sáttá kale meid kiäčudiđ liijkás almolijd juurdâpuátusijd elimist. Vaarrân lii meid eelliđ tego automatlávt stivrejum eellim. “Tondiet kalga keččâliđ eelliđ jyehi peeivi tego tot ličij áinookiärdásâš”, Rahko tiäddut.

Maaŋgah tuáimeeh luhostuveh ávhástâllâđ káidusohtâvuođâiguin já palvâlusah láá finnimnáál älkkeebeht ko ovdil. “Sämikielâlij palvâlusâi pyevtittem Suomâ matsii vijđoduvâst já návt uccâ resursijguin lii aaibâs máhđuttem somettáá já káidusohtâvuođâittáá”, Rahko muštâl. Fáállun láá ton lasseen ennuv káidusškovliimeh já káidusjuávhuh. Ovdâmerkkân Kela mieđeet psykoterapia káidusin já Aanaar kieldâst-uv puoh mielâtiervâsvuotâpalvâlusâid lii máhđulâš finniđ káidusin.

Positivliih nubástusah šaddeh ovttuu já Rahko kiäččá puátteevuotân tuáivulâžžân. “Mun tuáivum, et Suomân šodâččij sämmilijd jieijâs mielâtiervâsvuotâpalvâluskuávdáš, tondiet ko Taažâ SANKS palvâl tuše tavesämikielâlijd. Mun nievdâm tast, et sämmiliih Suomâst finniiččii puátteevuođâst ollâtásásijd sämikulttuur já -kielâ miäldásijd soti-palvâlusâid. Ton peht meid mättim já ibárdâs sämikulttuurist lasaničij”, Rahko kiäsá oohtân.